«Մշակույթը սկսվում է արգելքից, բայց ոչ մշակույթի վրա»

«Անուշ» օպերայի նոր մեկնաբանությունը խոստանում էր դառնալ գարնան գլխավոր մշակութային իրադարձությունը, սակայն հայ-ֆրանսիական համատեղ այս նախագիծը բուռն քննադատությունների տեղիք տվեց:
«Անուշ» օպերայի պրեմիերան կայացել է Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնում: Հայաստանում ցուցադրվել է նաև մայիսի 3-ին և 4-ին, այնուհետև կներկայացվի Ֆրանսիայում:
Անուշի դերում հանդես է գալիս Սոֆյա Սայադյանը, Սարոյին մարմնավորում է Լիպարիտ Ավետիսյանը, լիբրետոյի հարմարեցումը և բեմադրությունը Սերժ Ավետիքյանինն են, գործիքավորումն ու երաժշտության վերամշակումը` Անահիտ Սիմոնյանինը: «Անուշ» հայ-ֆրանսիական օպերային մասնակցում է նաև «Հովեր» պետական կամերային երգչախումբը: Զրուցակիցս երգչախմբի գեղարվեստական ղեկավար և խմբավար ՍՈՆԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆՆ է:

-Հարցազրույցներից մեկում ասել եք, որ պետք է համատեղել առաջադիմությունը և ավանդույթը: «Անուշի» նոր մեկնաբանությունը բազմաթիվ քննադատությունների առիթ տվեց: Ի՞նչն էր պատճառը, խախտվե՞լ էր այդ հավասարակշռությունը` առաջադիմության և ավանդապաշտության, նորի ու հնի:
-Պատճառները շատ են: Ես ինձ իրավունք եմ վերապահում անդրադառնալու միայն երաժշտական կողմին: Պարտիտուրի հեղինակն է Անահիտ Սիմոնյանը, ով պրոֆեսիոնալ երաժշտական կրթություն է ստացել Երևանի կոնսերվատորիայում և Փարիզում: Իր կոմպոզիտորական գործունեության ընթացքում արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների: Երբ կամերային տանն առաջին անգամ լսեցի Անահիտի գրած «Անուշի» նոր գործիքավորման տարբերակը, չափազանց տպավորված էի, և ոչ միայն ես: Երաժշտությունն անչափ յուրօրինակ ու արտահայտիչ էր: Բայց քանի որ ներկայացումը բեմադրվեց Սունդուկյանի թատրոնի անարձագանք դահլիճում, և որևէ ձայնային սարքավորում չէր աշխատում ի նպաստ հնչողության, ցավոք, կորան դասական և ժողովրդական գործիքների համադրման համաչափությունները, կամերային մտածողության հմայքը:
-Այդ դեպքում ինչո՞ւ ընտրեցիք Սունդուկյանի բեմը, պետք էր այդ ամենը նախատեսել ի սկզբանե:
-Բեմադրական տեսակետից ամենահարմարը Սունդուկյանի բեմն էր: Եթե ձայնային հարցերը լուծված լինեին, համոզված եմ, որ կարծիքներն այլ կլինեին: Սա ասում եմ որպես երաժիշտ: Բայց այն նկատառմանը, որ չի կարելի ավանդական ստեղծագործությանը դիպչել, միանշանակ դեմ եմ: Կարծում եմ, ոչ թե չի կարելի, այլ անհրաժեշտ է: Որովհետև ցանկացած ստեղծագործություն, կենդանի արժեք կապվում է սերունդներով, մարդկանցով, ինչքան էլ Ավագ Պետրոսյանի տղան դահլիճում գոռա, թե` Անուշին թաղեցիք այսօր: Անուշը վաղուց մեռել էր այն վիճակով, որ կար:
-Այսինքն, հնացա՞ծ էր «Անուշը»:
-Ես չեմ ասում` հնացած էր, ես բացարձակապես չեմ ասում, որ մենք նախկին պարտիտուրը այրել ենք և այլևս ոչ ոք հնարավորություն չունի դրան անդրադառնալու: Մենք ընդամենը պատմել ենք մեր «Անուշի» տարբերակը մեղմ, կամերային ձայնով, հիմք ընդունելով այն, որ սա պատմություն է 5-10 տուն ունեցող գյուղի մասին: Մեծագույն հարգանքով եմ վերաբերվում նախկին տարբերակին և հասկանում եմ, որ ժամանակն այդպիսին էր, հարկավոր էր դրան տալ մասշտաբ և կշիռ:
Երբ մարդիկ սովոր են փոքր սենյակի մեջ տասը ջահ վառելու, և երբ ասում ես, որ մեկ լապտերն էլ բավական է, իհարկե, անսովոր է: Սովորության ուժը մեծ ներգործություն ունի ստեղծագործության ընկալման համար:
-ՈՒզում եք ասել` ոչ միայն նորովի ներկայացնելու խնդիր կար, այլև գործը ավելորդությունից ազատելու, այսպես ասած` բարելավելո՞ւ:
-Ոչ, ես ասում եմ այն, ինչ ասում եմ: Սա ընդամենը տարբերակ է, նաև` հայացք դրսից, քանի որ բեմադրության նկարիչը և խորեոգրաֆը Նիկոլա Մյուսենն է: Եթե նման բարձրակարգ մասնագետ ենք հրավիրում, պետք է պատրաստ լինենք տեսնելու ինչ-ինչ անծանոթ, անսովոր բաներ, որոնք գալիս են մեկ այլ մշակութային տեսանկյունից: Մենք բոլորս գիտենք, տեսել ենք Մարտիրոս Սարյանի «Հայաստանը», բայց մի՞թե հետաքրքիր չէր լինի տեսնել նաև, ենթադրենք՝ Պիկասոյի «Հայաստանը»: Մենք սիրում ենք միայն մեր աչքերով: Այդ դիրքորոշումը ճիշտ չեմ համարում, պետք է տեսնենք, սիրենք մեզ նաև այլոց աչքերով:
-Ի՞նչ կլինի նոր «Անուշի» ճակատագիրը:
-Ես գուշակությունով չեմ ուզում զբաղվել, կարծում եմ, որ մենք շատ ենք տառապում մեր անցյալապաշտությամբ, ապագայի հարցերով և թերագնահատում ենք մեր ներկան, ներկա իրողությունը, աշխատելու, փորձելու, մեր նախորդ արժեքների հետ անմիջական առնչություն ունենալու հնարավորությունը: Ես հասկանում եմ մեր երաժշտագետների մտահոգությունը, որ եթե մեծ երկրների օպերային արվեստի համար վտանգավոր չեն նման փորձարարությունները, մեր պարագայում կարող են վտանգավոր լինել, այնուհանդերձ, համոզված եմ, որ ազգային արժեքները պահելով ֆորմալինի մեջ` զրկում ենք մեզ կենդանի վերապրումներից, զարգացումների բնականոն ընթացքից: Մեծ` չորսուկեսժամանոց «Անուշը» կա ու կմնա, և այսպիսի նախաձեռնություններն այնքան հաճախ չեն, որ անհանգստանանք, դրանք այնքա՜ն հազվադեպ են, ցավո՛ք հազվադեպ են:
-Ձախողում չասեմ, նման բուռն արձագանքից հետո կցուցադրվի՞ «Անուշը» մեզ մոտ:
-Չեմ կարող ասել:
-Մտավորականների մի խումբ նամակ է հղել ՀՀ նախագահին` խնդրելով արգելել ներկայացման «արտահանումը» արտասահման: Նամակում նաև մանրամասնել են իրենց դժգոհությունները նոր «Անուշից»:
-Դա տեսակետ է: Հեղինակավոր մարդիկ են: Չափազանց ուրախ եմ մեր երաժշտական հեղինակավոր հասարակայնության համար, որ, ունենալով նույնիսկ ծայրահեղ բացասական կարծիք, խուսափել են բռնատիրական ժամանակներին հարիր էպիստոլյար ժանրից:
-Ի դեպ, «Հովերը» նույնպես էքսպերիմենտալ ուղղվածություն ունի, և կարծես թե այդ էքսպերիմենտները քննադատության չեն արժանանում, նորմալ են ընկալվում:
-Չէի ասի, բոլորովին էլ նորմալ չեն ընդունվում, լուրջ քննադատություններ են լինում, ես հանգիստ եմ վերաբերվում, հասկանում եմ, որ, ուրեմն, ինչ-որ բան տեղ չի հասել, մինչև վերջ արված չի եղել, հաղորդակցության պահը չի կայացել: Մեր երաժշտագետներից մեկն ասաց` շատ բան ես պահանջում, այս պրոցեսները այնքան հաճախ չեն, որ մարդիկ կարողանան ընկալել այնպես, ինչպես ուզում էիր: Ինչ վերաբերում է «Անուշին», ուրախ եմ, որ «փակ բերանները» բացվեցին, ինչը շատ կարևոր եմ համարում: Ավելի վտանգավոր են միանշանակ ընդունվող արժեքները: Հասկանում եմ, որ «Անուշը» շատ սուրբ կետ էր, այստեղ շատ բաներ են բախվում:
-Ինչպիսի՞ն է Սերժ Ավետիքյանի արձագանքը, կարծում եք` նա կխռովի՞, ինչպես հաճախ է մեզանում լինում:
-Չեմ կարծում, երկրորդ ներկայացումից հետո նա մեկնեց, այս բուռն քննադատություններին չի բախվել: Ավետիքյանը շատ թրծված մարդ է` ինքնուրույն և լավ դպրոց անցած: Դրսում ապրած մարդկանց էմոցիոնալ վիճակն այլ է, և դա էլ է բախում ստեղծում:
-Ըստ Ձեզ` ներկայացումը կապրի՞ :
-Ի՞նչ կարող եմ ասել, ամենալավ չափորոշիչը ժամանակն է: Ինչքա՞ն արգելված գործեր հետագայում հետաքրքիր կյանք են ունեցել: Բարձրագոչ բաներ չեմ ուզում ասել, ասում եմ, որ չգիտեմ ինչ կլինի, որ մենք արել ենք փորձնական աշխատանք, արել ենք կարճ ժամանակում, գուցե երկար ժամանակ էր պետք, գուցե այն տրագեդիան, պաթոսը որ չկան, դա էլ է բարկացնում: Նյութը շարադրվում է հանգիստ, առանց պոռթկումների, առանց դրական խտացումների, իսկ ժողովուրդը գալիս է թատրոն` հուզվելու, ապրումներ ունենալու, բայց արվեստի տեսակները շատ տարբեր են: Կան բաներ, որ այդ պահին քեզ բացարձակապես չեն դիպչում, վաղը, մյուս օրը անհանգստացնում են, հարցեր են առաջացնում:
Ասենք, տղաների շարժումներին էին անդրադառնում, ասում են` անհայտ սեռային պատկանելության կերպարներ են բեմի վրա: Հենց սկզբից նրանք հայտնվում են, երբ չկա երաժշտություն, բնության ձայներ են միայն, դա արդեն հուշում է, որ նրանք անմարմին էակներ են, իսկ ո՞վ է տեսել որ անմարմին էակը սեռային պատկանելություն ունենա: Այդ կերպարները հետո ներկայացնում են ոչ թե հայկական պարը, այլ պարի ոգին, հանդես են գալիս որպես կրակի լեզուներ, հարսին պարեցնող ֆանտազիաներ: «Ո՞նց կարելի է հայ աղջկան գլխիվայր շուռ տալ բեմի վրա, ասում են` ամոթ է, Անուշ, ու իրենք ամոթ չեն անում»: Դե, գիտե՞ք ինչ, Թումանյանը եթե ամոթխած աղջկա մասին գրեր, «Անուշ» չէր գրի, Անուշն ինքը ավանդույթը խախտեց, նա Սարոյի հետ միայն ծաղիկներ չէր հավաքում մեկ ամիս շարունակ: Ես լսում եմ, թե դահլիճում ինչ արձագանք է լինում, երբ հոգևորականն ասում է` եթե սիրում ես, կպսակեմ ձեզ: Ասում են` ինչպե՞ս կարող է: Այնինչ արժե մեկ անգամ էլ կարդալ պոեմը: Կան կերպարներ, դրվագներ, որ օպերայում չեն եղել, հիմա վերադարձվել են ու մեզ համար ընդունելի չեն: Սերժ Ավետիքյանը, կարծում եմ, ուզել է, որ նույն խնդրի նկատմամբ հասարակական վերաբերմունքը բազմակողմանի լինի, ոչ թե միակողմանի:
-Մտավախություն չունե՞ք, որ Ֆրանսիայում նույնպես «Անուշի» նոր տարբերակը կարող է այլ կերպ ընդունվել, ավելի ճիշտ` չընդունվել:
-Չեմ կարող ասել ոչինչ: Ընդհանրապես, դեմ եմ այդ «կարելի է», «չի կարելի» սահմանումներին: Դա պետք է բացառվի, ամեն ինչ կարելի է, թողեք ժամանակը որոշի, թողեք մեռնի, պրծնի, բայց դուք մի սահմանափակեք այդ պրոցեսը: Այս փորձառությունը ոչ թե միակը պետք է լիներ, այլ շատերից մեկը, որպեսզի մարդիկ հանդարտվեն ու հասկանան, որ կան տարբեր մոտեցումներ, տարբեր տեսակետներ: Եվ ինչպես ասում է Երոֆեևը` «Մշակույթը սկսվում է արգելքից, բայց ոչ մշակույթի վրա»:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հ. Գ.- Զրույցից հետո տեղեկացանք, որ «Անուշ» օպերայի բեմադրության ստեղծագործական խումբը պատասխանել է մի խումբ մտավորականների` Սերժ Սարգսյանին ուղղված բաց նամակին։

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ